ماه ژانویه برای دست‌اندرکاران برگزاری جشنواره‌ جهانی فیلم برلین (برلیناله)، همواره یک ماه پرکار و پرجنب‌ وجوش بوده است. در این ماه، به‌طور معمول آخرین تصمیم‌ها گرفته  و آخرین پیش‌نیازها تدارک دیده می‌شد تا برنامه‌ فستیوال با نظم و ترتیب آهنین آلمانی و بدون اشکال و تاخیر، در ماه فوریه اجرا شود. امسال (۲۰۲۱) ولی به دلیل همه‌گیری کرونا که هر روز قربانیان بیشتری می‌گیرد، از آن تلاش و تکاپو خبری نیست. بر اساس تصمیم ماریته ریسن‌بک و کارلو چاتریان، مدیران برلیناله، هفتاد و یکمین دوره‌ جشنواره امسال، در ماه‌های مارس و ژوئن و در دو مرحله برگزار می‌شود.

نظم جدید

در مرحله‌ نخست، قرار است تنها دست‌اندرکاران سینما و نمایندگان شرکت‌‌های تولیدوپخش فیلم دعوت شوند. این بخش، هر سال هم در کنار برنامه‌های اصلی به‌طور مستقل به اجرا در می‌آمد و فیلم‌های‌ برگزیده‌ آن، در سینماها و نوبت‌های ویژه، تنها برای اهل‌فن نمایش داده می‌شد.

بخش دوم که سه ماه بعد و در تابستان برگزار می‌شود، به اکران فیلم‌های بخش مسابقه، پانوراما، فوروم و دیگر قسمت‌های این جشنواره‌ معتبر سینمایی جهان که به «سیاسی و مردمی بودن» شهره است، اختصاص دارد. نمایش فیلم‌ها نه فقط در سالن‌های سینما، بلکه در فضای باز هم انجام می‌شود. به گفته‌ ماریته ریسن‌بک، به این ترتیب و با رعایت کامل نکات بهداشتی برای جلوگیری از سرایت بیشتر کرونا، امکان تامین سلامت مهمانان فراهم می‌‌آید.

جشنواره حضوری با وجود کرونا

برلیناله، یکی از معدود جشنواره‌های جهانی فیلم بود که در سال گذشته، به‌طور کامل و بدون هیچ‌گونه‌ محدودیتی‌ از تاریخ ۲۰ فوریه تا اول مارس برگزار شد. در این بازه‌ زمانی، هر چند همه‌گیری در کشورهای آسیایی بیداد می‌کرد، ولی موارد آن در اروپا هنوز اندک بود یا به ثبت نرسیده بود. تنها «اقدام بهداشتی» در برلیناله‌ ۲۰۲۰ برای جلوگیری از انتقال ویروس، شیشه‌های مواد ضد‌عفونی‌کننده بود که در برخی از سینما‌ها، سالن برگزاری کنفرانس‌های رسانه‌ای و محل‌های اجتماع شرکت‌کنندگان در دسترس همگان قرار داشت. به جز این، همه می‌توانستند بدون ماسک و رعایت فاصله‌ اجتماعی آزادانه به تمام مراکز فستیوال سر بزنند و رفت‌وآمد داشته باشند.«برلیناله پالاست»، تالاری که گنجایش نزدیک به سه هزار تماشاگر را دارد و اغلب فیلم‌های بخش مسابقه برای منتقدان و روزنامه‌نگاران در آن جا به نمایش در می‌آید، در طول ۱۰ روز برگزاری جشنواره همواره پر از جمعیت بود.

سال گذشته اغلب جشنواره‌های جهانی‌ای که در این بازه‌ زمانی به‌طور دوره‌ای برگزار می‌شدند، یا به‌کلی لغو شدند یا به صورت آنلاین و به طریق ترکیبی (مجازی و حضوری) بر پا شدند؛ از جمله فستیوال فیلم کن که به دلیل بحران جهانی کرونا برگزار نشد. دست‌اندرکاران جشنواره‌ ونیز، ابتدا آن را لغو کردند ولی پس از مدتی تصمیم گرفتند «مراسمی جمع‌وجور» به‌طور نمادین و با رعایت کامل اقدامات بهداشتی برپا کنند و چند فیلم برگزیده را برای شمار اندکی از سینماگران و علاقه‌مندان به سینما، اکران کنند.

جابه‌جایی‌های اجباری

تاریخ برگزاری برلیناله از ابتدای تشکیل آن در سال ۱۹۵۱ تاکنون بارها به دلایل گوناگون جابه‌جا شده است. این فستیوال تا سال ۱۹۷۸ هر سال در تابستان برپا می‌شد ولی به دلیل فاصله‌ زمانی کوتاه میان تاریخ‌های برگزاری فستیوال‌های مهم اروپایی مانند کن و ونیز، همچنین جشنواره‌های اسکار و بفتا، بیش از چهار ده است که در ماه فوریه برگزار می‌شود.

دلیل جابه‌جایی این جشنواره از تابستان گرم و شلوغ به زمستان سرد و ساکت برلین که هر سال دست‌کم چهار هزار روزنامه‌نگار و اهل‌فن را به خود جلب می‌کند، رقابت‌های پشت‌پرده‌ مدیران این جشنواره‌ها و جذب تازه‌ترین فیلم‌‌های کارگردانان صاحب‌نام جهان است که به هر حال بر شهرت و اعتبار فستیوال می‌افزاید. برلیناله با این سیاست، اغلب اولین آدرس سینماگران مطرحی بود که قصد داشتند در آغاز هر سال جدید، اولین اکران جهانی تازه‌ترین کار خود را در یک «جشنواره‌ درجه یک» جشن بگیرند و از این راه، عرضه‌ و نمایش عمومی آن را در بازار بین‌المللی فیلم تضمین کنند.

تغییر جنجال‌برانگیز

جابه‌جایی تاریخ برگزاری برلیناله‌ ۲۰۲۱، تنها تغییر ساختاری این جشنواره که از سال پیش با یک تیم دونفره‌ اداره می‌شود، نیست. حذف معیار جنسیت در اهدای جوایز خرس نقره‌ای برای بازیگر زن و مرد در نقش اصلی و بخش مکمل هم یکی دیگر از ابتکارات جنجال‌برانگیز مدیریت جدید است. در بیانیه‌ این دو که در ماه اوت منتشر شد، آمده است: «ما بر این باوریم که حذف سازه‌ جنسیت، نشانگر حساسیت صنعت فیلم‌سازی نسبت به جنسیت است.» به گمان گردانندگان جشنواره این تصمیم، نخستین گام در راه فراهم‌آوردن امکان قدردانی از بازیگرانی است که هویت آنان محدود به دو قالب زن و مرد نمی‌شود.

انتشار بیانیه‌ یادشده، بیش از هر چیز انتقاد سینماگران زن و نهادهای حمایت از برابری جنسیتی در گستره‌ فیلم آلمان را به همراه داشت. باربارا روم، دبیر اول اتحادیه‌ تساوی حقوق در صنعت سینمای این کشور، سیاست جدید مدیران برلیناله را به طنز «سزاوار دریافت جایزه‌‌ مخفی‌کاری» دانست و گفت که این جشنواره اصولا فرسنگ‌ها از اصل عادلانه‌ رعایت حقوق جنسیتی به‌دور است. دلیل این ادعا به گفته‌ روم این است که تعداد فیلم‌های کارگردانان مرد در بخش مسابقه، اغلب بیش از شمار آثار همجنسان مؤنث آنان است و دو سوم نقش‌ها در فیلم‌نامه‌‌های فیلم‌ها، حتی در سینمای مؤلف، برای جنس مذکر نوشته می‌شود. روم می‌افزاید: «با توجه به این وضعیت نابرابر، اجرای تصمیم لغو معیار جنسیتی، شرایط رقابت برای بازیگران زن را دشوارتر و ناعادلانه‌تر می‌کند.»

لسلی مالتون، رئیس اتحادیه‌ بازیگران آلمان، نیز با تاکید بر این که  دگرباشان جنسی تاکنون مورد تبعیض مضاعف قرار داشته‌اند، یادآور می‌شود که با این حال رفع اجحاف از یک گروه نباید به نادیده‌گرفتن حقوق‌ِ گروه‌ دیگر بیانجامد. او تصمیم مدیریت برلیناله را با اشاره به این که خرس‌های طلایی و نقره‌ای، نماد تقدیر از سینماگران جهان است، غیرمنصفانه خواند و به طنز نتیجه گرفت: «خدمت مسئولان برلیناله برای رفع تبعیض جنسیتی در صنعت فیلم با این تصمیم، مصداق بارز حکمت عامیانه‌ «دوستی خاله خرسه» است!»

معترضان بر این باورند که برای رعایت حقوق بازیگران دگرباش‌جنسی می‌توان به راحتی جایزه‌‌ ویژه‌ای برای این گروه در نظر گرفت، «نه این که عرصه‌ رقابت را برای بازیگران مؤنث تنگ‌تر از وضعیت ناعادلانه‌ موجود کرد.»

مدیران برلیناله تاکنون پاسخ روشنی به این انتقادات نداده‌اند.

تغییرات دیگر و شمار جایزه‌ها

حذف جایزه‌ «خرس نقره‌ای آلفرد باوئر» نیز یکی دیگر از تغییرات برلیناله‌ امسال است. این جایزه هرساله، پس از مرگ این نخستین مدیر فستیوال در سال ۱۹۸۶، برای بزرگداشت یاد او به سینماگران مبتکر اهدا می‌شد. آلفرد باوئر، کارشناس ارشد قضایی در رشته‌ «حقوق فیلم و مؤلف» بود که از سال ۱۹۳۸ تا هنگام مرگ در مناصب گوناگون با حکومت‌های مختلف، از نازی‌ها گرفته تا واحدهای نظامی‌آمریکایی و بریتانیایی در برلین پس از جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۵ و دولت‌های متعدد سوسیال‌مسیحی و سوسیال‌دموکرات پس از تشکیل آلمان فدرال، همکاری داشت. اهدای این جایزه در پی افشا و انتشار مدارک همکاری باوئر با رژیم نازی‌ که درسال ۲۰۲۰ به‌طور رسمی تایید شد، از سال جاری منتفی شده است.

به این ترتیب هیئت‌داوران بین‌المللی برلیناله، از امسال در بخش رقابت اصلی برای اهدای هشت جایزه تصمیم می‌گیرد: خرس طلا برای بهترین فیلم (که به یک تهیه‌کننده اهدا می‌شود)، خرس نقره‌ای جایزه‌ بزرگ داوران، خرس نقره‌ای برای بهترین کارگردانی، خرس نقره‌ای هیئت‌داوران، خرس نقره‌ای برای نقش اول بازیگری و خرس نقره‌ای برای بازیگر نقش مکمل، خرس نقره‌ای برای فیلمنامه و خرس نقره‌ای برای فعالیت‌های فوق‌العاده‌ هنری.

در بخش «نسل» برلیناله نیز یک تغییر عمده صورت گرفته است: این که از این پس تنها فیلم‌های بلند تا ۶۰ دقیقه‌ در این قسمت به نمایش درمی‌آید و بخش فیلم‌های کوتاه از آن حذف شده است.

سازه‌های جدید گزینش فیلم

تغییرات ساختاری و مضمونی مدیریت دو نفره‌ برلیناله تاکنون همواره با واکنش‌ها و بحث‌وگفت‌وگوهای موافقان و مخالفان همراه بوده است. در سال گذشته تغییر سیاست گزینش فیلم‌های داستانی و مستند در بخش مسابقه هم بحث‌برانگیز شد. برای چاتریان بر خلاف دیتر کاسلیک، مدیر پیشین برلیناله، پیش‌شرط دعوتِ یک فیلم به بخش مسابقه، نخستین نمایش جهانی آن نیست. او در این رابطه در مصاحبه‌ای گفت: «من به شخصه یک فیلم قوی را که به‌تازگی در جایی نمایش داده شده است، به فیلمی‌ که کیفیت خوبی ندارد و هنوز جایی نمایش روی پرده نرفته است، ترجیح می‌دهم.»